کم توانی ذهنی یا عقب ماندگی کودکان + علائم و درمان کم توانی ذهنی کودک
کم توانی ذهنی که اغلب آن را با عقب ماندگی ذهنی میشناسیم، یک نوع اختلال ذهنی و ناتوانی خاص است که از بدو تولد با کودک همراه است. کودکان کم توان ذهنی، از هوش کمتری نسبت به نرمال جامعه برخوردارند و برای داشتن زندگی بهتر و راحتتر، نیاز به دیگران دارند.
کودکان کم توان ذهنی، ظرفیت هوشی (ذهنی) کمتری نسبت به سایر کودکان دارند؛ همین موضوع باعث میشود که این دسته از کودکان، بدون حمایت دیگران نتوانند به زندگی خود بپردازند. کودکان کم توان ذهنی كاركردهای فكری (مثلاً برقراری ارتباط، یادگیری، حل مسئله) و رفتارهای سازگارانه (به عنوان مثال مهارتهای اجتماعی روزمره، روتینها، بهداشت) دارای مشکلات قابل توجهی هستند.
معمولا تا سنین ۳ الی ۴ سالگی این اختلال ذهنی در کودکان تشخیص داده نمیشود؛ اما زمانی که نشانههای این اختلال در فرزند شما نمایان میشود، بسیار مهم است که برای درمان آن هرچه سریعتر اقدام کنید و آموزشهای لازم را برای کودکتان فراهم کنید.
اگرچه کم توانی ذهنی یا عقب ماندگی ذهنی کودکان درمان قطعی ندارد و تاکنون دانشمندان نتوانستهاند درمان قطعی و مشخص برای این اختلال پیدا کنند، اما با آموزشهای به خصوص و همچنین حمایت و همراهی خانواده با این دسته کودکان، میتوان شرایطی را فراهم کرد که کودکان کم توان ذهنی نیز بتوانند زندگی راحت و نرمالی را تجربه کنند و حتی به تحصیل بپردازند. معمولا مدارس خاص و استثنایی برای این دسته از کودکان وجود دارد که به آنها کمک میکند تا بتوانند آموزشهای لازم را یاد بگیرند. علاوه بر این، حمایت و کمک والدین و همچنین آموزش دیدن والدین برای برخورد و رفتار با این دسته از کودکان، میتواند روی روند زندگی کودکان کم توان ذهنی تاثیرگذار باشد.
کم توانی ذهنی میتواند خفیف یا شدید باشد و لزوما برای همه کودکان یکسان نیست. برای آن دسته از کودکانی که دچار کم توانی ذهنی خفیف هستند، میتوانند خیلی سریعتر و راحتتر مستقل شوند و زندگی نرمالی را داشته باشند؛ طبیعی است که این فرآیند برای کودکانی که دچار کم توانی ذهنی شدید هستند، کمی سختتر و طولانیتر خواهد بود و همواره به حمایت و پشتیبانی والدین و مربیان نیاز خواهند داشت.
خوشبختانه برنامههای درمانی و آموزشی قویای برای کودکان مبتلا به کم توانی ذهنی و عقب ماندگی ذهنی در کشور ما وجود دارد که این امکان را به این دسته از کودکان و والدینشان میدهد تا زندگی بهتر، شادتر و مستقلتری داشته باشند و بتوانند با این معلولیت ذهنی، به بهترین شکل ممکن کنار بیایند. تنها کافیست که این اختلال را در فرزندتان خیلی زود تشخیص دهید و خیلی سریع برای درمان اقدام کنید. از این طریق میتوانید در همان سالهای اول، آموزشهای ویژه و لازم را به کودک خود بدهید تا کودک شما نیز بتواند زندگی بهتر و سالمتری را در کنار سایر کودکان تجربه کند و در بزرگسالی نیز از عهده مسائل شخصی خود بربیاید.
در این نوشته از کلینیک روانشناسی برگ سبز، بهترین مرکز روانشناسی غرب تهران، قصد داریم درباره کوکان کم توان ذهنی و علائم کم توانی ذهنی در کودکان صحبت کنیم و در نهایت راهکارها و درمان کم توانی ذهنی در کودکان را مورد بررسی قرار دهیم. اگر شما هم کودک کم توان ذهنی دارید و آینده و سلامت روان او برای شما مهم است، توصیه میکنیم که در ادامه این نوشته با ما همراه باشید تا بیشتر با این اختلال، علائم و درمان آن آشنا شوید.
بهترین آموزش و درمان برای کودکان دچار کم توانی ذهنی، کار درمانی ذهنی است. در جلسات کار درمانی ذهنی، کار درمانگر با توجه به نوع و شدت کم توانی ذهنی کودک، آموزشهای لازم و همچنین مهارتهای مختلفی را به کودک آموزش میدهد. این آموزشها معمولا در قالب بازی و سرگرمیهای مختلف به کودک ارائه میشود و این جلسات برای کودک بسیار جذاب است. از این طریق کودک شما میتواند به مرور، ذهن خود را تقویت کند و بسیاری از مهارتهای اجتماعی و مهارتهای لازم برای زندگی مستقل را بیاموزد. جلسات کار درمانی ذهنی برای آن که موثر واقع شوند، لازم است که حتما زیر نظر روانشناس یا کاردرمانگر متخصص کودکان که تجربه کار با کودکان کم توان ذهنی را دارد، برگزار شود. همچنین از آن جایی که جلسات کار درمانی ذهنی، نیاز به ابزار و وسایل خاصی جهت آموزش کودکان دارد، بسیار مهم است که مراکزی را برای کار درمانی ذهنی کودکان انتخاب کنید که امکانات لازم و پیشرفتهای برای این موضوع داشته باشند. کلینیک روانشناسی برگ سبز، بهترین مرکز مشاوره غرب تهران، امکان برگزاری جلسات کار درمانی ذهنی در محیطی بسیار حرفهای و پیشرفته با جدیدترین امکانات را برای کودکان شما فراهم کرده است. جلسات کار درمانی ذهنی کودک در کلینیک روانشناسی برگ سبز، بهترین کلینیک روانشناسی غرب تهران، زیر نظر بهترین کار درمانگران کودک برگزار میشود. ما در کلینیک روانشناسی برگ سبز، محیطی جذاب و همراه با بهترین امکانات را برای جلسات کار درمانی ذهنی کودکان فراهم کردهایم.
کم توانی ذهنی یا عقب ماندگی ذهنی در کودکان چیست؟
کم توانی ذهنی که اصطلاحا آن را با عقب ماندگی ذهنی میشناسیم، نوعی معلولیت و اختلال خاص در کودکان است که در آن کودک ظرفیت ذهنی محدودتری نسبت به سایر کودکان و هموسن و سالان خود دارد.
کودکان مبتلا به کم توانی ذهنی، ارتباط اجتماعی مناسبی نمیتوانند با سایر افراد برقرار کنند و یادگیری و همچنین انجام کارهای شخصی برای آنها دشوارتر است و نیاز به مراقبت و حمایت بیشتری نسبت به سایر کودکان دارند.
علل کم توانی ذهنی در کودکان
دلایل مختلفی وجود دارد که باعث میشود کودکی کم توان ذهنی متولد شود یا در آینده دچار کم توانی ذهنی شود. برخی از این دلایل قابل پیشگیری و کنترل هستند؛ اما برخی نیز غیرقابل کنترلاند. در ادامه برخی از مهمترین دلایل کم توانی ذهنی در کودکان را مورد بررسی قرار میدهیم:
قرار گرفتن در معرض الکل و مواد مخدر در دوران بارداری
مصرف الکل یا مواد مخدر در دوران بارداری، به خصوص ماههای ابتدای بارداری مادر، میتواند ریسک ابتلا به کم توانی ذهنی در کودک را افزایش دهد؛ از این رو همواره به مادران باردار توصیه میشود که تحت هیچ شرایطی به مشروبات الکی یا انواع مخدرها مثل کوکائین، نیکوتین، هروئین و … را مصرف نکنند.
همچنین مصرف برخی از داروهای پزشکی در دوران بارداری نیز میتواند باعث کم توانی ذهنی در کودک شود؛ از این رو بسیار مهم است که قبل از اقدام به بارداری، حتما با پزشک خود درباره داروهایی که مصرف میکنید، مشورت کنید.
قرار گرفتن در معرض سموم و تشعشعات قبل و بعد از تولد
قرار گرفتن در معرض سمومی مثل جیوه و سرب یا تشعشعات زیاد نیز میتواند باعث ایجاد کم توانی ذهنی در جنین و کودک شود. از این رو توصیه میشود که در دوران بارداری تا حد امکان از مواد غذایی سالم و طبیعی استفاده کنید و همچنین در معرض تشعشعات مختلف قرار نگیرید.
عوامل ژنتیکی
برخی از مشکلات ژنتیکی نیز میتواند باعث بروز کم توانی ذهنی و عقب ماندگی در کودکان شود. از جمله این مشکلات میتوان به کودکان مبتلا به سندروم داون اشاره کرد. آزمایشهای ژنتیک مختلف قبل از ازدواج و همچنین آزمایشهای دوران جنینی میتواند تا میزان قابل توجهی در مورد مشکل کم توانی ذهنی کودکان به شما اطلاع دهند.
سندروم داون یک اختلال ژنتیکی است که در برخی از کودکان مشاهده میشود. کودکان مبتلا به سندروم داون، یک کروموزوم اضافه دارند و همین باعث میشود که همچون سایر کودکان نتوانند به یادگیری و حتی حرکت بپردازند؛ از این رو، کاردرمانی جسمی و ذهنی و شرکت در جلسات گفتار درمانی میتواند برای این دسته از کودکان بسیار مفید باشد و امکان داشتن یک زندگی عادی را برای آنها فراهم کند.
آسیب مغزی
آسیبهای مغزی نیز یکی دیگر از دلایل کم توانی ذهنی در کودکان است که معمولا پس از تولد ممکن است اتفاق بیوفتد. از آن جایی که سر نوزاد بسیار حساس است و کوچکترین ضربهای به سر میتواند منجر به آسیب مغزی شود، بسیار مهم است که در ماههای اولیه پس از تولد از سر نوزاد محافظت ویژهای شود. همواره کودک را روی صندلی ایمن بنشانید و هنگام جابهجایی کودک از سر او محافظت کنید. همچنین یکی از زمانهایی که کودک شما ممکن است به سر خود آسیب برساند، زمانی است که تازه شروع به حرکت و راه رفتن میکند. با ایمن سازی محیط خانه در این دوران و همچنین استفاده از بالشتکهای محافظ سر، میتوانید تا حد زیادی از آسیب مغزی کودک جلوگیری کنید.
بیماریها و اختلالات روانپزشکی
برخی از مشکلات و بیماریهای روانپزشکی نیز، مثل اوتیسم و سندروم آسپرگر، میتواند باعث کم توانی ذهنی در کودکان شود. کودکان مبتلا به اوتیسم نیاز به آموزشهای ویژهای دارند تا بتوانند این کمبودها را تا حدی جبران کنند.
اختلالات طیف اوتیسم یکی از اختلالات نورولوژیکی شایع در بین کودکان است. کودکان مبتلا به اوتسیم، بهگونهای متفاوت با دیگر کودکان رفتار میکنند و نحوه ارتباط گرفتن آنها با محیط اطراف و دوستان، با دیگر کودکان کاملا متفاوت است. کودکان اوتیسمی، در زمینه ارتباط اجتماعی، مهارتهای ارتباطی، رفتاری و … ممکن است کمی ضعیفتر از کودکان دیگر عمل کنند.
علائم کم توانی ذهنی در کودکان
در برخی از موارد، کم توانی ذهنی در کودکان با علائم جسمی و فیزیکی همراه است که از همان ابتدای تولد، قابل تشخیص است؛ با این حال، در اغلب موارد کم توانی ذهنی تا چند سال پس از تولد شناسایی نمیشود و معمولا مربیان و معلمان اولین کسانی هستند که ممکن است متوجه این اختلال در کودک شوند. هرچه کم توانی ذهنی در کودک زودتر تشخیص داده شود، فرصت برای درمان بیشتر و آثار منفی این اختلال روی زندگی کودک کمتر میشود؛ از این رو بسیار مهم است که در صورت مشاهده علائم کم توانی ذهنی در کودکان، هرچه سریعتر برای تشخیص قطعی اقدام کنید. از جمله علائم کم توانی ذهنی در کودکان عبارتند از:
- تاخیر در رشد
- نشستن، راه رفتن و صحبتکردن دیرتر از سایر کودکان
- مشکل در انجام کارهای شخصی مثل لباس پوشیدن یا غذا خوردن
- عدم درک موقعیتهای خطرناک (مثل پریدن از ارتفاع یا دست زدن به اجسام داغ)
- مهارتهای اجتماعی ضعیفتر نسبت به سایر کودکان
- مشکل در رعایت قوانین و آداب و رسوم اجتماعی مثل ایستادن در صف
- مشکل در یادگیری درسها در سنین مدرسه
درمان کم توانی ذهنی در کودکان
متاسفانه تا به امروز هیچگونه درمان قطعی برای کم توانی ذهنی کودکان وجود ندارد؛ با این حال، برخی از آموزشها و اقدامات میتواند به کودک کمک کند تا زندگی بهتری را تجربه کند. با کمک این آموزشها، کودک مبتلا به کم توانی ذهنی میتواند مهارتهای مهم زندگی را بیاموزد و در بزرگسالی، زندگی مستقلی را تجربه کند. در ادامه برخی از این آموزشها را با هم بررسی میکنیم:
مراجعه به روانشناس کودک
اولین اقدامی که در مورد کم توانی ذهنی کودکان باید انجام دهید، مراجعه به روانشناس کودک است. روانشناس کودک میتواند با توجه به بررسی رفتارهای کودک شما و همچنین انجام تستهای گوناگون و در صورت نیاز ارجاع به متخصصین دیگر، کم توانی ذهنی کودک را به طور دقیق تشخیص دهد و برنامه درمانی مناسب کودک شما را تدوین کند.
همانطور که پیشتر به آن اشاره کردیم، کم توانی ذهنی در هر کودکی میتواند متفاوت باشد؛ از این رو، برنامه درمانی کودکان نیز با توجه به استعدادها و مهارتهایی که دارند، با یکدیگر متفاوت است. روانشناس کودک میتواند بهترین برنامه درمانی که معمولا شامل جلسات گفتار درمانی، کار درمانی ذهنی و جسمی، بازی درمانی، موسیقی درمانی و … است را برای کودک شما تدیول کند.
کار درمانی ذهنی
مهمترین بخش درمان کم توانی ذهنی کودکان، در جلسات کار درمانی ذهنی اتفاق میافتد. برای آن که کودک شما بتواند از حداکثر پتانسیلهای خود استفاده کند، لازم است که آموزشهای ویژه و خاصی را دریافت کند. در جلسات کار درمانی ذهنی، با توجه به نیازهای کودک، آموزشهای خاصی در قالب بازی درمانی در اختیار کودک قرار میگیرد.
در این جلسات معمولا کودک با مفاهیم اجتماعی مختلف آشنا میشود و مهارتهای ظریفتر مثل غذا خوردن یا لباس پوشیدن را آموزش میبیند. به طور کلی، در جلسات کار درمانی ذهنی، هر آن چه کودک شما برای زندگی مستقل به آن نیاز خواهد داشت، به کودک آموزش داده میشود.
این جلسات معمولا به صورت هفتگی برگزار میشوند و ممکن است که تا چندین سال، کودک شما نیاز داشته باشد در چنین جلسات شرکت کند. همچنین با توجه به میزان هوش کودک و شرایط خاص او، معمولا پیشنهاد میشود که کودکان کم توان ذهنی در مدارس استثنایی و مخصوص این دسته از کودکان حضور پیدا کنند تا در شرایط بهتر و مناسبتری درس بخوانند و آموزشهای لازم را ببینند. شرکت در جلسات کار درمانی ذهنی در کنار مدرسه نیز میتواند کمک زیادی به یادگیری و بروز حداکثر پتانسیل این کودکان میکند.
کار درمانی ذهنی شاخهای از کار درمانی است که به تقویت ارتباط بین ذهن و جسم کمک میکند. کار درمانی ذهنی برای آن دسته از کودکانی که دچار اختلالات روان و رشد حرکتی و فکری هستند، بسیار مناسب است. در کار درمانی ذهنی ما به کمک تمرینها، آموزشها و تکنیکهای مختلف مثل اتاق تاریک، به دنبال این هستیم که آموزشهای رفتاری و اجتماعی لازم را به کودک بدهیم تا این تاخیر در رشد را به حداقل برسانیم.
گفتار درمانی
برخی از کودکانی که دچار مشکل عقب ماندگی یا کم توانی ذهنی هستند، نسبت به سایر هم سن و سالان خود دیرتر صحبت میکنند. در چنین شرایطی، لازم است که با گفتار درمانی، فرآیند یادگیری صحبت کردن را برای این دسته از کودکان تسهیل کنیم. در جلسات گفتار درمانی، کودک شما کمکم یاد میگیرد که مثل سایر کودکان صحبت کند و ارتباط اجتماعی از طریق زبان برقرار کند.
گفتار درمانی کودک شامل هر نوع تکنیک، بازی و تمرین است که به کودک شما برای رفع اختلالات گفتار کمک میکند. جلسات گفتار درمانی به کمک یک درمانگر مجرب و حرفهای در این کار انجام میشود؛ از آن جایی که روحیه کودکان کاملا با بزرگسالان متفاوت است و نوع گفتار و دایره واژگان کودکان بسیار محدود است؛ حتما باید از یک گفتار درمان کودک که سابقه و تجربه درخشانی در این کار دارد، برای گفتار درمانی کودکان استفاده کنید.
گروه درمانی برای کودک و خانواده
یکی از اقدامات بسیار مهمی که در فرآیند پرورش و درمان کودکان کم توان ذهنی باید انجام پذیرد، آموزش و حمایت از خانوادههای این کودکان است. معمولا زمانی که خانواده با مشکل کم توانی ذهنی کودک خود مواجه میشود، دچار یاس و ناامیدی میشود و در کنار اینها، نگرانیهای زیادی بابت آینده فرزند خود دارد.
علاوه بر این، صحبتها و جملات ناراحتکننده اطرافیان نیز میتواند تاثیرات منفی زیادی روی والدین کودکان کم توان ذهنی داشته باشد. همچنین خانوادههایی که کودک کم توان ذهنی دارند، لازم است که خود آموزشهای خاص و ویژهای ببینند تا بتوانند رفتار بهتری با فرزند خود در خانه داشته باشند و تمرینها و آموزشهای لازم را به فرزند خود یاد دهند. در چنین شرایطی، شرکت در جلسات گروه درمانی میتواند کمک زیادی به خانوادهها کند.
جلسات گروه درمانی هم برای کودکان کم توان ذهنی و هم خانوادههای آن برگزار میشود. معمولا در این جلسات، کودکان در کنار هم بازی میکنند و به ارتباطات اجتماعی میپردازند و خانوادهها نیز درباره مسائل، مشکلات، دغدغههای خود صحبت میکنند و با یکدیگر همدردی میکنند. همچنین میتوانند تجربیات خود را در اختیار یکدیگر قرار دهند.
گروه درمانی یکی از شیوههای جدید روانشناسی است که در سالهای اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است و نظر بسیاری از افراد و روانشناسان را به خود جلب کرده است. گروه درمانی معمولا به عنوان یک درمان مکمل، در کنار برنامه درمان اصلی، به کار گرفته میشود و به فرد در بهبود سریعتر کمک میکند.